Tục ngữ Việt Nam là một kho tàng
quý giá cất giữ niềm tin, nhận thức, tư tưởng, phản ánh xã hội xưa và nay của
nhân dân ta. Có thể nói tục ngữ là túi khôn, là tri thức bách khoa dân gian của
dân tộc.
Đề tài của tục ngữ vô cùng đa dạng
và phong phú. Chúng nói về các hiện tượng tự nhiên, quan hệ giữa con người va
thiện nhiên, nói về đời sống vật chất, tinh thần, về các mối quan hệ trong gia
đình, dòng họ và xã hội…nhưng nổi bật hơn cả là đề tài lao động với cặp chủ đề
công lao - hưởng thụ trong câu tục ngữ sau:
“ Tay làm hàm nhai, tay quai miệng trễ”
Có lẽ khi đọc câu tục ngữ này lên
thì ai cũng biết nó có nghĩa là “ tay có làm thì hàm mới có nhai, tay không làm
thì hàm không có cái để nhai” nhưng câu tục ngữ này không mang ý nghĩa đơn giản
như thế mà nó còn mang một ý nghĩa khác – một ý nghĩa giáo dục con người.
Trong câu tục ngữ xuất hiện nhiều
hình ảnh “ tay làm, hàm nhai, tay quai, miệng trễ” tượng trưng cho sức lao động,
thành quả đồng thời là sự công bằng trong xã hội. Hình ảnh “tay làm” thể hiện
sức lao động của con người. Ngược với hình ảnh này là hình ảnh “tay quai” thể
hiện sự lười biếng, không làm việc. Nếu như chăm chỉ, cần cù thì bản thân sẽ
nhận được thành quả “hàm nhai” xứng đáng với công sức mà mình bỏ ra. Một ví dụ
đơn giản trong môi trường học đường đó chính là những bạn học sinh giỏi. Có
phải là tự nhiên mà họ học giỏi hay là họ phải cố gắng học tập ngày đêm ở nhà
lẫn ở trường để được như thế? Trên đời đúng là có những người khi sinh ra đã
rất thông minh nhưng nếu như họ không cố gắng tích lũy thêm kiến thức thì làm
sao có thể trở thành giỏi được.
Những hình ảnh hoán dụ đơn giản,
bình dị, gắn bó thân thiết với mỗi người nhưng thể hiện nhiềy ý nghĩa sâu sắc :
“ Có lao động thì mới có thnàh quả; không lao động sẽ không có thành quả, không
tạo ra được của cài vật chất. Nổi bật trong câu tục ngữ là nghệ thuật đối lập
giữa vế một “tay làm hàm nhai” với vế hai “tay quai miệng trễ”, kèm theo đó là
cặp từ đối nhau như tay làm đối với tay quai, miệng nhai đối với miệng trễ đã
một phần nào đó nói lên nghệ thuật đặc trưng của tục ngữ Việt Nam.
Nhờ những liên tưởng đồng thời gắn
với những hình ảnh quen thuộc đã làm cho những triết lí khô khan, những tư
tưởng đạo đức trở nên dễ hiểu, đơn giản nhưng chắt lọc, thấm nhuần vào tư tưởng
người Việt Nam như câu tục ngữ “ Tay lam hàm nhai, tay quai miệng trể” đã nhắc
nhở, giáo dục cho bản thân mỗi người nên siêng năng, cần cù lao động và sự công
bằng trong việc phân phối thành quả lao động. Còn những kẻ lười nhát, không
siêng làm việc thì sẽ chẳng bao giờ có của cải, vật chất, mãi mãi không thể
giàu có.
Để có được thành quả “hàm nhai”
xứng đáng, bản thân mỗi người phải biết tự lao động, cố gắng, phải biết nắm bắt
những cơ hội, điều kiện đến với mình. Điều kiện và cơ hội chỉ là một phần nhỏ
trong thành quả, quan trọng là ở bản thân mỗi người phải làm thế nào. Người
biết lao động thì sẽ thành công còn những người lười biếng thì sẽ bị gạt bỏ
khỏi xã hội này. Trên mỗi bước đường thành công không bao giờ có dấu chân của
kẻ lười biếng.
