“Nghi
ngút đầu ghềnh tỏa khói hương
Miếu
ai như miếu vợ chàng Trương”.
Ngàn năm trôi qua, làn khói viếng “miếu vợ chàng Trương”
vẫn muôn đời lan tỏa, vấn vương, như tiếc như thương cho số phận đầy bi kịch
của Vũ Nương. Bằng ngòi bút đầy trân trọng trong “Chuyện người con gái Nam
Xương”, Nguyễn Dữ đã tạc vào lịch sử văn học Việt Nam hình ảnh một người phụ nữ
thời phong kiến, một Vũ Nương, đại diện cho cái đẹp hoàn mỹ. Nhưng đáng tiếc
thay, cuộc đời nàng lại chất chứa những trang buồn đầy nước mắt.
Tên nàng là “Vũ Thị Thiết, người con gái quê ở Nam
Xương”, đã đẹp người lại đẹp nết. Trương Sinh, chồng nàng, là một người thất
học lại thêm tính đa nghi. Khi binh đao loạn lạc, Trương phải ra trận. Một tuần
sau, nàng sinh con trai đầu lòng và một mình chăm sóc mẹ chồng, lo tang ma khi
mẹ chồng mất. Giặc tan, chàng Trương về, nghe lời con trẻ mà nghi ngờ lòng thủy
chung của vợ. Vũ Nương không minh oan được nên đành trẫm mình, nhưng nàng được
Linh Phi ở động Rùa cứu giúp. Sau đó, nàng gặp Phan Lang, người hàng xóm đã cứu
Linh Phi, nhờ Phan Lang gửi hộ lời với chàng Trương. Trương Sinh hối cải, lập
đàn giải oan theo lời Vũ Nương. Nàng hiện lên gặp chồng con rồi lại quay về
động Rùa vì hai người đã “âm dương đôi đường”. Nhưng hình ảnh Vũ Nương không
dừng lại ở đó mà còn mãi vấn vương trong lòng người đọc bởi nét đẹp hoàn mỹ
cũng như số phận oan khuất và cái chết đầy bi thảm của nàng.
Vũ Nương chính là đại diện cho vẻ đẹp truyền thống của
người phụ nữ Việt Nam dưới chế độ phong kiến. Không như Nguyễn Du miêu tả thật
tinh tế nét đẹp “nghiêng nước nghiêng thành” của Thúy Kiều, Nguyễn Dữ chỉ điểm
qua nhẹ nét đẹp của Vũ Nương: “tư dung tốt đẹp”. Nhưng chỉ bằng một chi tiết
nhỏ ấy, tác giả đã phần nào khắc họa được hình ảnh một cô gái có nhan sắc xinh
đẹp. Cũng bởi “mến vì dung hạnh” nên chàng Trương đã lấy nàng làm vợ. Nhưng chữ
“dung” ấy, vẻ đẹp hình thức ấy, chẳng thể nào tỏa sáng ngàn đời như vẻ đẹp tâm
hồn nàng. Vũ Nương “vốn con kẻ khó”, song rất mực tuân theo “tam tòng tứ đức”,
giữ trọn lề lối gia phong và phẩm hạnh của chính mình. Thế nên, nàng rất “thùy
mị, nết na”. Trong gia đình chồng, nàng luôn “giữ gìn khuôn phép, không để lúc
nào vợ chồng phải đến thất hòa”. Thế là, “hạnh”, một trong những tiêu chuẩn
đánh giá con người, nàng đã vẹn tròn. Lễ nghĩa, nàng cũng thông hiểu, am tường.
Tuy chẳng phải tiểu thư khuê các, con nhà quyền quý nhưng lời nàng nói ra dịu
dàng như vàng như ngọc. Ngày tiễn chồng ra trận, nàng đã dặn rằng: “Chàng đi
chuyến này, thiếp chẳng mong đeo được ấn phong hầu, mặc áo gấm trở về quê cũ, chỉ
xin ngày về mang theo được hai chữ bình yên, thế là đủ rồi”. Từng lời, từng chữ
nàng thốt ra thấm đẫm tình nghĩa vợ chồng thủy chung, son sắt, khiến “mọi người
đều ứa hai hàng lệ”. Phận làm vợ, ai chẳng mong phu quân mình được phong chức
tước, áo gấm về làng. Còn nàng thì không. Nàng chỉ ước ao giản dị rằng chàng
Trương trở về được bình yên để có thể sum họp, đoàn tụ gia đình, hạnh phúc ấm
êm như ngày nào. Nhưng mong ước của nàng đã không thực hiện được. Bị chồng một
mực nghi oan, Vũ Nương tìm mọi lời lẽ để chứng minh sự trong sạch của mình.
Nàng vẫn đoan trang, đúng mực, chỉ nhẹ nhàng giải thích: “Thiếp vốn con kẻ khó,
được nương tựa nhà giàu. Sum họp chưa thỏa tình chăn gối, chia phôi vì động
việc lửa binh. Cách biệt ba năm giữ gìn một tiết. Tô son điểm phấn từng đã
nguôi lòng. Ngõ liễu tường hoa chưa hề bén gót. Đâu có sự mất nết hư thân như
lời chàng nói. Xin chàng đừng một mực nghi oan cho thiếp”. Lời nói của nàng
luôn từ tốn, nhẹ nhàng, không quá hoa mỹ nhưng chất chứa nghĩa tình. Chỉ qua
những lời thoại, từ “ngôn” của Vũ Nương đã để lại một ấn tượng khó phai trong
lòng người đọc bởi vẻ từ tốn, tế nhị của nàng. Và cũng từ những câu nói ấy,
chúng ta cảm nhận được sự hy sinh vô bờ của nàng vì chồng con, gia đình. Khi
chồng ra trận, cả giang san nhà chồng trĩu nặng trên đôi vai gầy guộc, mỏng
manh của nàng. Nàng phải sinh con một mình giữa nỗi cô đơn lạnh lẽo, thiếu sự
vỗ về, an ủi của người chồng. Thật là một thử thách quá khó khăn với một người
phụ nữ chân yếu tay mềm. Nhưng nàng vẫn vượt qua tất cả, một mình vò võ nuôi
con khôn lớn, đợi chồng về. Không những thế, nàng còn hết lòng chăm lo cho mẹ
chồng ốm nặng: “Nàng hết sức thuốc thang, lễ bái thần phật và lấy lời ngọt ngào
khôn khéo khuyên lơn”. Thời xưa, quan hệ mẹ chồng – nàng dâu dường như chưa bao
giờ êm đẹp và chứa đầy những định kiến khắt khe.
“Mẹ
anh nghiệt lắm anh ơi
Biết
rằng có được ở đời với nhau
Hay
là vào trước ra sau
Cho
cực lòng thiếp, cho đau lòng chàng”.
Nhưng nàng đã yêu thương mẹ chồng như chính cha mẹ ruột
của mình. Mọi việc trong nhà đều được nàng chăm lo chu tất. Và lời trăn trối
cuối cùng của mẹ chồng như một lời nhận xét, đánh giá, một phần thưởng xứng
đáng với những công lao và sự hy sinh cao cả của nàng vì gia đình nhà chồng:
“Xanh kia quyết chẳng phụ con cũng như con đã chẳng phụ mẹ”. Tác giả đã một lần
nữa nhắc lại: “Nàng hết lời thương xót, phàm việc ma chay tế lễ, lo liệu như
với cha mẹ đẻ mình”, như tô đậm tình yêu thương của nàng đối với mẹ chồng. Vũ
Nương là một nàng dâu đảm đang, thảo hiền trong mắt tất cả mọi người. Vậy là cả
“công – dung – ngôn – hạnh” nàng đều vẹn toàn. Nàng chính là đỉnh cao của sự
hoàn mỹ về cả vẻ đẹp hình thức lẫn tâm hồn của người phụ nữ Việt Nam xưa dưới
chế độ phong kiến. Song, số phận chẳng hề mỉm cười với nàng.
Cuộc đời Vũ Nương tiêu biểu cho số phận oan trái của
người phụ nữ Việt Nam dưới chế độ phong kiến. Nàng gặp bao bất hạnh trên đường
đời. Chiến tranh tàn khốc đã khiến bao gia đình li tán. Trước cảnh đất nước
binh đao loạn lạc, Trương Sinh phải đi lính, giao phó cả giang san nhà chồng
trên đôi vai bé nhỏ của người thiếu phụ.Tất cả mọi việc trong nhà đều trông cậy
vào nàng. “Khi xa chồng vừa đầy tuần thì sinh ra một đứa con trai, đặt tên là
Đản”. Thiếu vắng sự quan tâm, săn sóc của người chồng, song nàng vẫn nuôi nấng,
dạy dỗ con thơ khôn lớn, trưởng thành. Vừa một mình chăm sóc, thuốc thang cho
mẹ chồng, Vũ Nương vừa sinh con trai, lại thầm lặng, tần tảo nuôi con và cũng
một mình lo ma chay, chôn cất mẹ chồng chu đáo. Từng ngày từng ngày trôi, bấy
giờ, trên đôi vai bé nhỏ của nàng khó khăn lại chồng chất khó khăn. Rồi chiến
tranh cũng qua, cứ ngỡ Vũ Nương lại được sum họp gia đình, đoàn viên cùng chàng
Trương, được sống trong hạnh phúc lứa đôi mà nàng hằng ao ước. Nàng đâu biết
rằng bi kịch cuộc đời nàng sắp bắt đầu. Những ngày xa chồng, nàng đã âm thầm
nuôi con, và nàng xót xa biết bao khi nhìn cảnh con thơ thiếu vắng sự chăm sóc,
yêu thương của người cha.Thế là nàng đã chỉ bóng mình trên tường mà bảo với con
rằng ấy chính là cha Đản. Hành động ấy chẳng phải vì nàng quá thương nhớ chồng
mà xuất phát từ tấm lòng yêu thương con vô bờ của một người mẹ. Nhưng nàng sẽ
chẳng bao giờ ngờ được rằng nàng chết chính bởi cái bóng của chính mình. Ngày
Trương Sinh về, nghe lời con thơ dại mà hàm oan vợ: “Trước đây có người đàn ông
đêm nào cũng đến. Mẹ Đản đi cũng đi, mẹ Đản ngồi cũng ngồi, nhưng chẳng bao giờ
bế Đản cả”. Trương Sinh vốn là tên thất học, lại thêm “tính đa nghi, đối với vợ
phòng ngừa quá sức”. Lời nói ngây thơ của bé Đản chứa đầy những chi tiết đáng
ngờ, như đổ thêm dầu vào lửa. Tính đa nghi của Trương Sinh đã dâng lên đến cao
trào và một mực “đinh ninh là vợ hư”.
Chàng không còn đủ bình tĩnh để phán đoán, phân tích, bỏ ngoài tai những
lời phân trần của vợ, không tin cả những nhân chứng bênh vực cho nàng, cũng
nhất quyết không nói ra nguyên cớ để nàng có cơ hội minh oan. Và Trương Sinh
thoáng chốc hóa một kẻ vũ phu, thô bạo, “mắng nhiếc nàng và đánh đuổi đi”. Vượt
qua được mọi gian lao, vất vả trong chiến tranh để vẹn tròn phận dâu thảo hiền
nhưng Vũ Nương không thể vượt qua nổi bức tường của chế độ nam quyền độc đoán,
bất công, tàn bạo. Lời nói của nàng đầy thương tâm: “Thiếp vốn con kẻ khó, được
nương tựa nhà giàu”. Ngay từ đầu, cuộc hôn nhân giữa nàng và chàng Trương đã có
phần không bình đẳng và mang tính chất một cuộc trao đổi, mua bán: Trương Sinh
“xin với mẹ đem trăm lạng vàng cưới về”. Điều ấy khiến chúng ta chạnh lòng nhớ
đến tình cảnh một Thúy Kiều khi phải bán mình chuộc cha:
“Cò
kè bớt một thêm hai
Giờ
lâu ngã giá vàng ngoài bốn trăm”.
Sự cách bức về địa vị xã hội như thế đã tạo cho Trương
Sinh một cái thế bên cạnh những uy quyền vốn có của người chồng, người đàn ông
trong gia đình gia trưởng phong kiến. Chính cái gia đình “chồng chúa vợ tôi”,
“phu xướng phụ tùy” ấy đã khiến nàng bị khinh rẻ, đối xử tệ bạc. Một người vợ
vốn đức hạnh, ngoan hiền, vâng theo cả “tam tòng tứ đức” lại phải mang tiếng
xấu “hư thân mất nết”. Mọi lời mắng nhiếc của Trương Sinh như chà đạp lên phẩm
giá cao đẹp mà nàng đã gìn giữ cả một đời. Khi xa chồng, Vũ Nương là người vợ
thủy chung, yêu chồng tha thiết, nỗi buồn nhớ cứ dài theo những “bướm lượn đầy
vườn”, “mây che kín núi”. Thế mà khi vừa mới sum họp hạnh phúc, nàng lại bị gán
cho tội danh: “lừa chồng dối con”. Thật đau đớn, thật tủi nhục! Bi kịch của
cuộc đời Vũ Nương chính từ lễ giáo bất công và chế độ nam quyền. Người đàn ông
với những quyền hành về số phận, cuộc đời người phụ nữ đã đẩy Vũ Nương vào
đường cùng không lối thoát. Cái chết oan khuất, xót xa của Vũ Nương, ai có thể
ngờ người gây ra thảm kịch ấy chính là chồng và con nàng, những người thân mà
nàng hết mực yêu thương, chăm sóc. Nàng, một người con gái luôn khao khát hạnh
phúc dù chỉ nhỏ nhoi, bình dị nhưng cho đến khi trẫm mình xuống sông thì cuộc
đời nàng đúng là một chuỗi dài những bi kịch. Hạnh phúc đâu quá xa vời mà xã
hội phong kiến ấy không cho nàng chạm tay đến tận hưởng “thú vui nghi gia nghi
thất” một lần duy nhất trong đời. Nỗi oan của nàng thấu cả trời xanh. Ngày xưa,
Quan Âm Thị Kính mắc oan giết chồng bởi “tình ngay lý gian”. Nhưng nàng Thị
Kính cũng còn hiểu ra nỗi oan khuất của mình từ đâu mà thành. Còn khi đã chìm
sâu dưới dòng nước, Vũ Nương vẫn không hề biết rằng mình phải chết vì đâu. Bi
kịch của Vũ Nương là một lời tố cáo xã hội phong kiến xem trọng quyền uy của kẻ
giàu và của người đàn ông trong gia đình, đồng thời bày tỏ niềm cảm thương đối
với số phận oan nghiệt của người phụ nữ. Người phụ nữ đức hạnh không những
không được bênh vực, che chở mà lại còn bị đối xử một cách bất công, vô lý; chỉ
vì lời nói ngây thơ của đứa trẻ miệng còn hôi sữa và vì sự hồ đồ, vũ phu của
anh chồng ghen tuông mà đến nỗi phải kết liễu cuộc đời mình. Phải chăng đằng
sau nỗi oan của nàng còn bao nhiêu nỗi oan của những người phụ nữ khác trong
chế độ phong kiến bị rẻ rúng, suốt đời sống trong câm lặng.
Xót thương trước nỗi đau khổ vì bị chà đạp của những
người phụ nữ, Nguyễn Dữ như muốn minh oan và bù đắp cho những đức tính tốt đẹp
của nàng bằng một cuộc sống khác với dương gian. Nhưng ở chốn “làng mây cung
nước”, Vũ Nương chẳng thể nào nguôi nỗi nhớ về những oan ức, bĩ cực ở cõi trần.
Sống giữa cõi tiên huyền ảo, đẹp diệu kỳ nhưng nàng dường như không bao giờ dứt
tình nghĩa gia đình, mãi khóc thương cảnh gia đình tiêu điều xơ xác. Nàng xin
lập đàn giải oan, khao khát được trả lại danh dự của một người con gái đức
hạnh. Và cuối cùng, nỗi oan của nàng đã được giải. Từ chốn thủy cung, Vũ Nương
“ngồi trên một chiếc kiệu hoa đứng giữa dòng, theo sau có đến năm mươi chiếc xe
cờ tán, võng lọng, rực rỡ sắc màu, lúc ẩn, lúc hiện”. Nhưng xót xa thay, nàng
“chẳng thể trở về nhân gian được nữa”. Nỗi oan tình của nàng đã được minh oan,
giải tỏa nhưng âm dương đôi đường cách trở, nàng chẳng bao giờ được làm vợ, làm
mẹ chốn cõi trần. Bé Đản mãi mãi là một đứa bé mồ côi mẹ. Nếu nàng được trở về
với cõi trần thì liệu xã hội phong kiến bất công không có nơi dành cho cái đẹp
này có dành cho nàng một cuộc sống ấm êm, bình yên, hay một lần nữa, nàng phải
đau đớn, buồn khổ. Dù quay về chốn tiên cảnh xinh đẹp, nhưng cuối cùng, mơ ước
cả đời của nàng, hạnh phúc “nghi gia nghi thất”, chỉ mãi là ước mơ hảo huyền.
Hình tượng nhân vật Vũ Nương là hiện thân của lòng vị tha
và vẻ đẹp người phụ nữ. Song cuộc đời nàng gặp nỗi bi kịch lớn. Ấy chính là tấn
bi kịch của người phụ nữ Việt Nam trong chế độ phong kiến tàn ác, chế độ của sự
lạc hậu và cả bóng đêm vĩnh cửu. Điều đó khiến chúng ta phải chạnh lòng trước
số phận của người phụ nữ.
“Đau
đớn thay phận đàn bà
Lời
rằng bạc mệnh cũng là lời chung”
