“Xe ta quý ta yêu
Ôi chiếc xe đồng chí
Cùng ta lăn sớm chiều
Cùng ta đi đánh Mĩ.” (Bài
ca lái xe đêm – Tố Hữu)
Trong cuộc trường chinh chống Mĩ, để giải
phóng quê hương, để giành lấy độc lập, để dành lại tự do cho dân tộc, người chiến
sĩ giải phóng quân đã trở thành nhân vật tiêu biểu, hội tụ những gì cao đẹp nhất.
Những chàng trai đó đã được nhân dân và thế giới khâm phục, ngưỡng mộ. Hình ảnh
anh chiến sĩ hào hùng, sôi nổi, trẻ trung đã trở thành nguồn cảm hứng dạt dào,
là đề tài bất tận, bất tận cho các nhà thơ, nhà văn sáng tác. Là một nhà thơ phục
vụ trong quân đội, phục vụ trong binh đòan lái xe vận tải, trên con đường máu lửa
Trường Sơn, Phạm Tiến Duật đã cảm nhận sâu sắc cuộc sống người chiến sĩ lái xe
trên con đường lịch sử này. Ông đã sáng tác một bài thơ hay, một bài thơ độc
đáo. Đó là “Bài thơ về tiểu đội xe không kính”. Phân tích bài thơ, ta mới cảm
nhận, hiểu biết đầy đủ hơn về người lính, đồng thời đó ta cũng sẽ thấy được nét
đặc sắc về ngôn ngữ và giọng điệu bài thơ.
Trên con đường rừng Trường Sơn huyết mạch và nổi
tiếng với tên gọi “đường mòn Hồ Chí Minh”, những chiếc xe thuộc đơn vị vận tải
vẫn lao nhanh ra chiến trường tiếp viện. Những chiếc xe và chiến sĩ lái xe trở
thành quen thuộc, đáng yêu. Nhà thơ viết về họ với phong cách tự nhiên thật độc
đáo.
Nguồn cảm hứng của nhà thơ bắt nguồn từ hiện
thực “chiếc xe không có kính” và càng bất ngờ hơn, gây ấn tượng mạnh mẽ hơn là
là không chỉ có một chiếc xe thôi đâu mà là cả một “tiểu đội xe không kính”.
Hình ảnh những chiếc xe đó được nhấn mạnh trong câu thơ đầu tiên, một lời giới
thiệu khá độc đáo, thân thương:
“Không có kính không phải vì xe không có kính”
Câu thơ thoạt nghe như lời kể lể, giải bày. Với
ngôn ngữ giản dị, mộc mạc, giống như lời nói của người chiến sĩ giới thiệu chiếc
xe yêu quý mà mình đang sử dụng. Xe vốn thường có kính và chiếc xe có kính là
điều bình thường, không có gì đáng nói. Chi tiết tả thực không có kính mới gây
sự chú ý, bất ngờ và là một thực tế có sức khơi gợi mạch thơ, có sức khơi gợi
lòng người. Nếu vế đầu của câu thơ đó có tính chất phủ định thì ở vế sau của
câu thơ lại nhằm khẳng định, nhấn mạnh”không phải vì xe không có kính”. À! Thì
ra trước kia vẫn nguyên vẹn, lành lặn với các bộ phận đó chứ đâu phải xe mới ra
đời là đã không có kính. Vậy tại sao lại có sự không bình thường ấy chứ? Vì sao
cả một”tiểu đội xe không kính”? Nhà thơ bước vào tư thế, vị trí kiên cường của
người chiến sĩ lái xe để trả lời:
“Bom giật bom rung kính vỡ đi rồi.”
Thì ra cái lí do, cái nguyên nhân là vì chiến
tranh mà ra cả. Chiến tranh phá hoại chiếc xe, làm cho chiếc xe tàn tạ, trở
thành chiếc xe không mui, không đèn, không thể không xước đi, yếu dần. Điệp từ “bom”
kết hợp với các động từ “giật”, “rung”đã tái hiện lại không khí, tính chất
khốc liệt, gay go của cuộc chiến đấu giữa ta và giặc, phơi bày và tố cáo bản chất
hung bạo, ngông cuồng của quân giặc. “Mưa bom bão đạn” của chúng dội xuống Trường
Sơn thật là dữ dội, ác liệt. Bọn chúng định dùng sức mạnh với các vũ khí hiện đại
để chặn đường tiếp tế, tiến công của ta, làm lung lay ý chí, tinh thần chiến đấu
của người chiến sĩ. Sức ép của bom đạn khi nổ, những mảnh bom trúng vào chiến
sĩ, trúng vào chiếc xe khiến cho chiếc xe bị trầy, khiến cho chiếc xe “kính
vỡ đi rồi”.Lời thơ vẫn nhẹ nhàng thể hiện sự bình thản của người cầm lái. Đối
lập với thực tế khó khăn, khắc nghiệt về điều kiện bởi những chiếc xe bị hư hại
là thái độ của người chiến sĩ lái xe:
“Ung dung buồng lái ta ngồi”
Từ “ung dung” đặt trong phép đảo ngữ như đang
diễn tả thái độ tự tin, bình tĩnh, không một chút nao núng, run sợ của người
chiến sĩ. Bất chấp mọi trở ngại, gian khổ, mặc kệ những hiểm nguy, người lính vẫn
vững vàng ngồi vào buồng lái để làm nhiệm vụ. Thái độ ấy xuất phát từ phẩm chất
gan dạ, anh hùng và từ chiếc xe không kính, người chiến sĩ đã quan sát cảnh vật
bên ngoài
“Nhìn đất, nhìn trời, nhìn thẳng.”
Câu thơ viết theo nhip hai-hai-hai thật cân đối.
Nó thể hiện sự nhịp nhàng, thăng bằng của chiếc xe đang lăn bánh và nhất là
thái độ tự tin, bình tĩnh của người cầm lái. Điệp ngữ “nhìn” đã nhấn mạnh,
khắc sâu vẻ đẹp từ cach quan sát của người chiến sĩ. Một vẻ đẹp xuất phát từ
tâm hồn, tấm lòng của anh. Cách nhìn chăm chú đó biểu lộ niềm yêu thương của
anh với thiên nhiên và cuộc sống, sự quyết tâm vững vàng trong nhiệm vụ. Anh “nhìn
đất”để thêm gắn bó, yêu thương con đường Trường Sơn hào hùng, thân thuộc để
dẫn đưa chiếc xe đến chổ, nơi an tòan, mau mau đến đích. Anh “nhìn trời”để
tâm hồn thêm lạc quan, bay bỗng, thêm tin tưởng vào tương lai. Anh “nhìn thẳng”
là nhìn về phía trước, nhìn vào con đường trước mặt cần vượt qua, nhìn vào nhiệm
vụ đầy gian khổ, khó khăn thử thách của mình để thêm cương quyết, tích cực mà sẵn
sàng đối phó, đương đầu với bao hiểm nguy, gian khổ, khó khăn. Bởi thế, mặc cho
bom đạn gào thét, anh vẫn cứ tiến lên. Anh chiến sĩ lái xe thật dũng cảm, hào
hùng biết bao.
Chiếc xe của anh không còn bộ phận nào để che
chắn nên giờ nay người chiến sĩ đã tiếp xúc trực tiếp với thế gới bên ngoài khi
chiếc xe lao đi, lao đi mà không ngỏanh lại:
“Nhìn thấy gió vào xoa mắt đắng
Nhìn thấy con đường chạy thẳng vào tim”
Cảm giác của người chiến sĩ về cơn gió là cảm
giác trực diện. Anh không chỉ cảm thấy cơn gió vào “xoa mắt đắng” mà đã
nhìn thấy cơn gió vô hình. Để làm giảm bớt vị đắng, sự khó chịu nơi con mắt bỡi
những ngày đêm thức trắng để lái xe không nghỉ ngơi, anh đã cho chị gió xoa mắt
đắng, xoa nó đi để rồi ngày mai anh đi tiếp, đi tiếp về tương lai. Cảm giác ấy
càng phát triển mạnh mẽ khi anh “nhìn thấy con đường chạy thẳng vào tim”.
Sự liên tưởng ấy thật đẹp và thật độc đáo khi chiếc xe lao tới, con đường lúc ấy
như chạy ngược về phía trước. Sự tin tưởng phù hợp với tấm lòng của người lái,
đó là tấm lòng nhiệt tình, hăng say trong nhiệm vụ. Trái tim người chiến sĩ
luôn luôn dạt dào tình yêu Tổ Quốc, quê hương mà đặc biệt là con đường thân thuộc,
gần gũi, con đường hứng chịu bao bom đạn máu lửa. Chiếc xe vẫn cứ lao nhanh,
lao xa đi mãi, tiến lên phía trước vì người lính biết rõ mục đích, lí tưởng
công việc cao cả của mình là cống hiến, hoạt độn vì ai, để làm gì?
“Thấy sao trời và đột ngột cánh chim
Như sa như ùa vào buồng lái.”
Cuộc chiến ấy thật hiểm nguy, thử thách nhưng
tâm hồn người chiến sĩ luôn lng mạn, bay bỗng khi anh quan st từ chiếc xe khơng
kính để thấy “sao trời, cánh chim”. Có lẽ, tâm hồn anh phải hân hoan,
phơi phới yêu đời nên mới có được cảm nhận “…mhư sa, như ùa vào buồng lái.”.
Nếu điệp ngữ “nhìn thấy” diễn tả thi độ quan sát chủ động của người chiến
sĩ đối với cảnh vật thì động từ “thấy” lại nhấn mạnh đến sự xuất hiện bất
ngờ, mau lẹ, “đột ngột” của cánh chim đêm. Cách nhìn ấy thật tinh tế! Một
ngôi sao, một cánh chim lạc đàn cũng làm anh chú ý, quan tâm xao xuyến. Nhịp
thơ trở nên nhanh gấp, sôi nổi thể hiện tâm hồn yêu đời, yêu thiên nhiên, sự lạc
quan của người chiến sĩ giải phóng quân thời chống Mĩ. Như một bài ca đã từng
được viết:
“Cuộc đời vẫn đẹp sao
Tình yêu vẫn đẹp sao
Dù đạn bom man rợ thét gào
Dù thân thể thiên nhiên mang đầy thương tích.”
Đối với người chiến sĩ lái xe, chiếc xe “không
kính” đem lại những cảm giác khi lao đi trên đời vắng. Nhưng đó cũng là nguyên
nhân gây ra hậu quả:
“Không có kính, ừ thì có bụi
Bụi phun tóc trắng như người già.”
Khổ thơ bắt đầu bằng cấu trúc lặp lại “không
có kính” như muốn nhấn mạnh phác họa ra vẻ lạ lùng, độc đáo của chiếc xe và
là lí do khiến xe “có bụi”. Mất đi bộ phận chắn che, người lái và chiếc
xe như đi giữa bụi đất. Điệp từ “bụi” và động từ “phun” diễn tả,
nhấn mạnh mức độ ghê gớm đến đáng sợ của bụi: bụi bay, bụi cuốn mù mịt cả không
gian, cả đất trời trong mỗi lần xe chạy và kéo dài suốt cả chặng đường dài.
Trong bài thơ Lá Đỏ, nhà thơ Nguyễn Đình Thi cũng đã cảm nhận về cơn bụi nơi
đây, nó vội vã như người lính, người chiến binh hào hùng:
“Đoàn quân vẫn đi vội vã
Bụi Trường Sơn nhòa trong trời lửa.”
Những cơn bụi đó qua khung kính vỡ đã vô buồng
lái, phủ đầy tóc tai, đầy khuôn người lính biến thành hình tượng ngộ nghĩnh,
đáng yêu qua cách so sánh của nhà thơ “tóc trắng như người già”. Phải
chăng đây chính là “những con quỷ mắt đen” như Lê Minh Khuê đã diễn tả về các cô
thanh niên xung phong trên cao điểm Trường Sơn? Anh chiến sĩ đôi mươi kia, trẻ
trung, sôi động giờ đây đã được “hóa trang” thành một con người khác, già đi gấp
bội bởi lớp bụi dày bám lên tóc. Cái gian khổ của anh chiến sĩ lái xe được diễn
tả lại sao mà nhẹ nhàng đến thế. Họ không kêu ca, than vãn mà lại lấy chính cái
gian khổ của mình để tự động viên mình bằng cách khôi hài nữa ấy chứ.
“Chưa cần rửa phì phèo châm điếu thuốc
Nhìn nhau mặt lấm cười ha ha.”
Nếu từ ngữ “ừ thì” thể hiện sự chấp nhận,
chịu đựng những cơn “mưa bụi nhiệm màu” thì thi độ “chưa cần rửa”
lại là sự thách thức, bất chấp, xem thường mọi gian khổ. Gian khổ này dường như
không tác động đến ý chí, quyết tâm của anh. Người chiến sĩ xem đó là dịp để
rèn luyện ý chí, sức mạnh của mình.
Và thêm một chặng đường là thêm hàng triệu khó
khăn chồng chất. Đòan xe phải gặp những trận mưa rừng, gặp gió bụi Trường Sơn.
Thật là khủng khiếp bởi lẽ:
“Trường Sơn đông nắng tây mưa
Ai chưa đến đó như rõ mình.”
Khi xe không có mui xe che chắn thì thực tế sẽ
ra sao? Những hạt mưa rừng như những nhát chổi quất vào mặt người lính, khó khăn
biết bao cho cuộc lái xe! Thế là người lính nếm đủ mùi gian khổ mà thái độ thì
vẫn ngang tàng, phơi phới, lạc quan:
“Không có kính, ừ thì ướt áo
Mưa tuôn mưa xối như ngoài trời
Chưa cần thay, lái trăm cây số nữa
Mưa ngừng, gió lùa khô mau thôi.”
Với cấu trúc được lặp lại “không có kính”,
“ừ thì” và ngôn ngữ bình dị, giọng điệu ngang tàng lại một lần nữa thể
hiện thái độ bất chấp của người lính. Chiếc xe không kính ấy đi vào mùa nào, thời
tiết nào cũng đều gian khổ cả. Điệp ngữ “mưa” kết hợp với những từ gợi tả
thật đẹp “tuôn, xối” gợi lên những cơn mưa thật dữ dội, khiến người lính
lái xe bị “ướt áo”. Thái độ của người lính của người lính được thể hiện
dứt khoát “chưa cần thay”. Họ mặc kệ cái ướt át, lạnh giá để tiếp tục
nhiệm vụ “lái trăm cây số nữa”. Lời nói thật giản dị, đơn sơ nhưng thể
hiện quyết tâm lớn của người chiến sĩ: xe phải đến tới đích, ý thức trách nhiệm,
đóng góp cho cuộc chiến của họ thật đẹp, thật đáng quý biết bao! Họ lái xe cho
đến khi “mưa ngừng” và trong suy nghĩ của họ cũng thật, bình dị:
“Mưa ngừng, gió lùa khô mau thôi.”
Rõ ràng người lính đã quên mình vì nhiệm vụ với
ý thức tự nguyện đây. Tâm hồn của người chiến sĩ sôi nổi, yêu đời da diết.
Bản chất của người lính lái xe là đi, nhưng phải
có lúc họ phải dừng lại trú quân:
“Những chiếc xe từ trong bom rơi
Đã về đây họp thành tiểu đội.”
Câu thơ miêu tả cuộc gặp gỡ vui vầy trong
không khí đòan kết, gắn bó, chia sẻ ngọt bùi sau những trân chiến ác liệt, căng
thẳng:
“Gặp bè bạn suốt dọc đường đi tới
Bắt tay qua cửa kính vỡ rồi.”
Chiếc xe không kính kia phải có lúc ngừng chạy.
Đó là khi chúng hòan thành xong nhiệm vụ. Ta bắt gặp được một nét đẹp khác nơi
họ. Đó chính là tình đồng đội, đồng chí của những anh lính lái xe. Khác hẳn so
với hình ảnh của những anh vệ quốc quân với một nụ cười “buốt giá”, không biết
bao giờ mình mới trở lại được quê hương. Còn các anh giải phóng quân giữa chiến
trường ác liệt, họ cũng không cảm thấy buồn chán, vì quanh họ còn có biết bao đồng
đội gần gũi, yêu thương. Trong cuộc hành trình vất vả đó họ đã “gặp bè bạn
suốt dọc đường đi tới”, đem đến cho họ sự vui tươi, thân ái. Từ “họp, gặp”
diển tả những cuộc hội ngộ của những người lính trẻ trung, cùng chí hướng thì
hình ảnh “bắt tay nhau” thật đẹp đẽ, biểu hiện sự đồng cảm, thân ái, yêu
thương của những người chiến sĩ.
Tình đồng chí, đồng đội của anh lính lái xe
trên tuyến đường Trường Sơn càng thắm thiết, cảm động hơn khi họ cùng chia sẻ với
nhau một bữa cơm dã chiến:
“Bếp Hòang Cầm ta dựng giữa trời
Chung bát đũa nghĩa là gia đình đấy
Võng mắc chông chênh đường xe chạy
Lại đi, lại đi trời xanh thêm.”
Họ đã chiến đấu, công tác trên con đường Trường
Sơn khi cần nghỉ ngơi họ lại lấy con đường thân yêu ấy làm nhà. Họ trò chuyện,
cười đùa với nhau thật thoải mái, thân mật. Họ dựng bếp Hòang Cầm giữa trời, “võng
mắc chông chênh”sau những giờ phút căng thăng giữa chiến trường. Hai hình ảnh “Bếp
Hòang Cầm” và “võng mắc chông chênh” là hai nét vẽ hiện thực làm sống
lại hiện thực chiến trường. Các anh vừa nấu cơm vừa chợp mắt trên cái “võng
mắc chông chênh”. Bữa cơm chiến trường đơn sơ, giản dị thế mà vẫn rộn lên
niềm vui tình đồng đội:
“Thương nhau chia củ sắn lùi
Bát cơm xẻ nửa, chăn xui đắp cùng.” (Tố Hữu)
Để rồi từ đây, cái định nghĩa về gia đình của
các anh chiến sĩ mới ngộ nghĩnh làm sao!
“Chung bát đũa nghĩa là gia đình đấy”
Một gia đình vui tươi, trẻ trung gồm những người
lính trẻ đã hình thành khi “chung bát đũa”. Nhưng chỉ trong một thóang
chốc để rồi sau đó người chiến sĩ lại tiếp tục hành quân:
“Lại đi, lại đi trời xanh thêm.”
Điệp ngữ “lại đi” đã diễn tả một công
việc quen thuộc của người lính nhưng đồng thời cũng biểu lộ nhiệt tình, khí thế
khẩn trương sôi nổi của họ. Trước mắt họ, “trời xanh thêm” như báo hiệu
một ngày công tác, chiến đấu, nhưng lại phù hợp với tâm hồn trẻ trung, yêu đời
của người lính cũng như niềm lạc quan, tin tưởng của họ vào tương lai, vào cuộc
sống.
Vẫn một giọng thơ mộc mạc, gần với lời nói thường
ngày như văn xuôi, nhưng nhạc điệu, hình ảnh trong khổ thơ cuối rất đẹp, rất
thơ góp phần hòan thiện bức chân dung tuyệt vời của người lính lái xe quân sự
trên tuyến đường Trường Sơn trong những năm đánh Mĩ. Bốn dòng thơ dựng lại hai
hình ảnh rất thú vị, bất ngờ:
“Không có kính, rồi xe không có đèn
Không có mui xe, thùng xe có xước
Xe vẫn chạy vì miền Nam phía trước:
Chỉ cần trong xe có một trái tim.”
Khổ thơ cuối vốn là ngôn ngữ giản dị, đơn sơ.
Điệp ngữ “không có” như nhấn mạnh, làm rõ những khó khăn, trở ngại dồn dập,
liên tiếp. Khi những bộ phận cần thiết của của chiếc xe đã bị bom đạn làm hư hại.
Cái “không có” là kính, la đèn, là mui xe, là “thùng xe có xước”. Thế mà
người chiến sĩ vẫn tiếp tục điều khiển cho xe chạy. “Xe vẫn chạy” chứ
không chịu ngừng nghỉ, nằm yên. Điều gì đã thôi thúc người chiến sĩ tận tụy, quên
mình nhiệm vụ, coi thường những gian khổ, khó khăn? Tất cả là bởi một mục đích,
một lí tưởng cao cả “vì miền Nam phía trước”. Lòng yêu nước nồng nàn, ý
thức căm thù giặc cao độ đã giúp cho người chiến sĩ sẵn sàng quên mình vì nhiệm
vụ. Ước mong cao đẹp nhất là mong muốn giành được độc lập, tự do cho “Tổ Quốc”,
mang lại hòa bình độc lập cho quê hương. Cội nguồn sức mạnh của người chiến sĩ
lái xe, sự dũng cảm kiên cường của người chiến sĩ được diễn tả thật bất ngờ,
sâu sắc:
“Chỉ cần trong xe có một trái tim.”
Thì ra “trái tim” cháy bỏng tình yêu thương Tổ
Quốc đồng bào miền Nam ruột thịt đã khích lệ, động viên người chiến sĩ vượt qua
bao gian khó, luôn bình tĩnh, tự tin để cầm chắc tay lái đưa xe đi tới đích.
Hình ảnh bất ngờ ở câu cuối đã lí giải được tất cả mọi vấn đề. Câu thơ bình dị
như lời nói hằng ngày nhưng lại ẩn chứa một ý tưởng sâu sắc về một chân lí thời
đại. Sức mạnh để chiến thắng không phải vũ khí hiện đại, phương tiện tối tân, đầy
đủ tiện nghi mà chính là con người với trái tim nồng nàn yêu thương đất nước
nhân dân, sôi sục lòng căm thù quân giặc. Ý chí bất khuất kiên cường ấy giúp
cho con người lướt thẳng mọi trở ngại, khó khăn.
“Bài thơ về tiểu đội xe không kính” là một bài thơ hay, đặc sắc của Phạm Tiến Duật.
Chẳng ngẫu nhiên mà nhà thơ đã đặt tên cho tác phẩm là “Bài thơ về tiểu đội
xe không kính”. Chất thơ tỏa ra từ thực tế của cuộc chiến đấu, từ niềm vui
của người chiến sĩ trong thời đại chống Mĩ. Chất thơ tóat ra từ sự giản dị, đơn
sơ của ngôn từ, sự sáng tạo bất ngờ của các chi tiết, hình ảnh anh lính Cụ Hồ.
Ra đời hơn bốn mươi năm, bài thơ vẫn có sức
truyền cảm mạnh mẽ đối người chúng ta ngày hôm nay. Cám ơn nhà thơ đã giúp tất
cả chúng ta cảm nhận sâu sắc về hình ảnh người lính lái xe một thời gian khổ mà
hào hùng, đã quên mình vì quê hương, đất nước. Chúng ta là thế hệ mai sau sẽ sống
tiếp nối với truyền thống hào hùng của ông cha xưa kia và để hòan thành nhiệm vụ
hôm nay. Chúng ta hãy tự hào về họ,những người chiến sĩ Trường Sơn:
“Ôi đất anh hùng dễ mấy mươi
Chìm trong khói lửa vẫn xanh tươi
Mưa bom, bão đạn lòng thanh thản
Nhạt muối, vơi cơm miệng vẫn cười." (Tố Hữu)
