Chuyện thứ nhất:
Nàng là giáo viên dạy văn trung học, khá đẹp, còn trẻ, cỡ ba chục mùa khai giảng. Nàng tìm đến toà soạn với một tập luận án trong tay, buông một nụ cười lủng lẳng cùng một cái liếc cháy xẹt mặt biên tập viên: “Anh cố gắng in cho em một bài lấy điểm bảo vệ, anh nhớ! Rồi em sẽ trả ơn anh xứng đáng”.
Anh chàng biên tập viên mủm mỉm: “Em trả ơn anh gì nào?”. Nàng lửng lơ: “Anh muốn gì em cũng chiều!”. Chàng hỏi: “Luận án em làm về cái gì?”. Nàng thỏn thẻn: “Dạ em làm về Nam Cao”. Chàng nhăn mặt: “Em ơi, Nam Cao có cả ngàn vạn người “làm” rồi. Báo anh không in những bài viết về các tác giả cũ. Nếu em làm các tác giả mới thì anh có thể giúp em được”. Nàng phụng phịu dẩu môi rất chi là đa nghĩa: “Dưng mà anh ơi…Làm tác giả mới thì em chết!”. Chàng nhướng mắt kinh hãi: “Chết? Sao mà chết?”. Nàng cúi mặt mân mê tà áo mỏng tang cánh chuồn xậm xịu: “Là vì…Làm tác giả mới thì em…phải đọc. Phải viết mới hoàn toàn. Như thế thì em cũng vất vả, mà thầy đọc luận án cũng…vất vả. Mí lại…thầy đã gợi ý em làm Nam Cao, trái ý, khi bảo vệ thầy “quay” em ra tóp! Thôi, cứ làm tác giả cũ cho chắc ăn anh ạ”.
Chàng đón luận án của nàng. Mới liếc qua mấy trang chàng đã ngao ngán giấu một tiếng thở dài. Bản luận án với những luận điểm, câu chữ, bố cục… y chang những “luận án chợ trời” mà trước đó đã có nhiều thạc sĩ, tiến sĩ tương lai đã ôm đến cho chàng đọc cùng lời nhờ vả. Vốn tính thương người (đẹp), chàng tĩnh tâm hít một hơi lấy lại bình tĩnh bảo: “Em ạ, em còn trẻ, còn thời gian, em nên tự mình làm một công trình về tác giả mới. Anh sẽ giới thiệu cho em một vài tác giả để em lựa chọn. Nàng cúi đầu ngẫm nghĩ rồi ngước lên: “Vâng…”.
Chàng biên tập viên mừng húm, bắt đầu thao thao nói về những nhà văn đương đại đã có thành công trên văn đàn. Nhưng hỡi ôi, nhắc đến tác giả tác phẩm nào nàng cũng ngồi ngây như người Việt Nam nghe tiếng…Braxin! Đừng nói đến các tác giả trẻ, ngay cả các “ông to bà lớn” như Nguyễn Huy Thiệp, Bảo Ninh, Nguyễn Quang Thiều, Tạ Duy Anh, Y Ban…nàng cũng chưa bao giờ…nghe nói!
Khi tiễn nàng về rồi, chàng biên tập viên mới ngửa cổ lên trời gào lên một câu thống thiết: “Sao lại có thứ cô giáo dạy văn mà không bao giờ đọc sách hở giời!”.
Chuyện thứ hai:
Lần đó Cua theo về quê một người bạn. Nhà anh bạn nằm giữa một cánh đồng mênh mông, có vườn cây ăn trái, có ao thả cá. Để đãi khách, anh bạn đã tổ chức một bữa câu cá thưởng trăng cùng người đẹp.
“Người đẹp” mà anh bạn mời tới là một cô giáo dạy văn cấp 2. Mới nhìn thấy cô giáo từ xa Cua đã xốn xang trong dạ. Cô đẹp. Đẹp một cách cổ điển với mái tóc dài buông ngang hông vương hương bồ kết. Mắt bồ câu bắt trăng lung linh. Nụ cười e ấp kiểu thôn nữ… Anh bạn nói, em L đây rất mê văn chương nên mới xin phép bố mẹ được đến chơi với các nhà văn đấy. Lời giới thiệu rất “ngọt” trong cảnh trăng thanh gió mát hứa hẹn một cuộc chơi lãng mạn trữ tình giữa miền thôn dã khiến ai nấy đều thấy tâm hồn thanh sạch lâng lâng. Cua cất lời bắt đầu chào hỏi: “Cô giáo yêu thích tác giả nào?”. Cô giáo ngập ngừng hồi lâu, ý chừng như đang rà lại hàng trăm ngàn tác giả mà cô đã đọc, khiến Cua trong bụng lo ngay ngáy. Lo là với mớ kiến văn hạn hẹp của mình sẽ không đủ để tiếp chuyện cô giáo thì ê mặt. “Em thích Trần Đăng Khoa!”, cô giáo bất ngờ reo lên một cách hồn nhiên như trẻ nhỏ, khiến Cua cũng vui lây. Thích Trần Đăng Khoa cũng ổn rồi. “Thế em thích nhất tác phẩm nào của ông ấy?”. “Dạ, em thích nhất là Hạt gạo làng ta!”. Cua đã ngờ ngợ, nhưng hỏi thêm: “Em đã đọc những cuốn sách nào của Trần Đăng Khoa?”. Cô giáo bẽn lẽn cười: “Em có đọc cuốn nào của ông ấy đâu. Em chỉ đọc mấy bài trong sách giáo khoa thôi!”. Nói xong cô giáo không giấu diếm sự ngượng ngùng khiến Cua phải nói đỡ “Những bài thơ đưa vào sách giáo khoa là những tác phẩm hay nhất của Trần Đăng Khoa rồi. Thế em có đọc báo Văn nghệ không?”.
“Dạ…không…”. “Thế em có đọc Văn nghệ Quân đội không?”.
“Dạ…không…”. “Thế thì em thường đọc sách báo gì?”. “Dạ, em đọc Phụ nữ với Tiền Phong với Thời trang với Điện ảnh với Sinh viên với…”. Cô giáo liệt kê có đến hơn chục đầu báo. Để tạo cơ hội ghi bàn cho cô, Cua khen cô có sức đọc khỏe rồi tiếp: “Thế em có biết nhà văn Nguyễn Ngọc Tư không?”. Hỏi câu này là bởi hồi đó xảy ra sự kiện truyện ngắn Cánh đồng bất tận bị đánh tơi tả, tên và ảnh Nguyễn Ngọc Tư xuất hiện dày đặc trên các mặt báo từ Nam chí Bắc. Là người đọc nhiều báo chắc chắn cô giáo phải biết Nguyễn Ngọc Tư. Nhưng Cua đã nhầm. Cô giáo thành thật lắc đầu không biết Nguyễn Ngọc Tư là ai cả. Đến nước này thì Cua cũng bắt chước anh bạn biên tập viên nọ mà ngửa cổ lên giời định kêu một tiếng. Nhưng rồi Cua chợt nhận ra mình đang ở quê của cụ Tam nguyên Yên Đổ Nguyễn Khuyến, nên đành ngồi im “tựa gối ôm cần” nhìn mông lung vào mặt ao trăng sáng lênh loang. Cả Cua, cả anh bạn và cô giáo xinh đẹp không ai nói thêm được một câu nào nữa. Đêm khuya thanh vắng, nghe mông lung “Cá đâu đớp động dưới chân bèo”…
Chuyện thứ 3:
Thằng con giai nhớn của Cua năm nay học lớp 9, 15 tuổi, bắt đầu dậy thì. Cái tuổi này con trai rất không muốn gần bố. Có chuyện gì cu cậu đều bắn tin qua mẹ. Ấy vậy mà hôm qua hắn nhắn cho bố một cái tin lạ lùng:
“Con được chọn vào đội tuyển thi học sinh giỏi văn cấp tỉnh đó bố!”. Nhận tin, Cua ngồi thừ hồi lâu. Rồi nhắn lại: Việc đó có gì mà tự hào hả con? Thằng bé im tịt, chắc giận bố lắm. Cua ân hận quá, liền bấm máy xuê xoa một hồi cho con đỡ tủi. Cũng tính nói vài lời động viên, nhưng rồi không thể nói trái lòng mình.
Là cha là mẹ ai chả muốn con mình học giỏi. Nhưng giỏi Văn thì chớ vội mừng. Năm thằng cu nhà Cua lớp 6, kì về thăm nhà Cua bảo con mang tất cả các bài thi các môn ra bố kiểm tra. Các môn khác cu cậu học đều, điểm toàn 9-10. Riêng môn Văn bập bõm. Có hai bài tập làm văn khiến Cua phải chú ý.
Một bài với đề: Em hãy tả một buổi ra chơi của lớp em.
Thằng cua con làm thế này: “…Giờ ra chơi các bạn nam chia phe đá bóng. Phe em có bạn Tuất rất siêu. Mỗi khi có bóng, đôi chân bạn dẻo như kẹo singum hút dính khiến quả bóng không tài nào sổng ra được.
Bạn rê bóng qua một rừng chân như qua chỗ không người rồi tung một cú sút cực nét khiến thủ môn đội bạn chỉ biết đứng ngẩn tò te…”.
Bài văn còn dài hơn, nhưng Cua chỉ trích một đoạn. Những chữ bôi đỏ là những chữ được cô giáo gạch bỏ, đồng thời thay vào những từ của cô: “phe” đổi thành “đội”, “siêu” được thay bằng “giỏi”, “dẻo như kẹo singum” được thay bằng “khéo léo”, “sổng” được thay bằng “rời”, “cực nét” được thay bằng “chính xác”…Lời phê của cô giáo như sau: Cách dùng từ tuỳ tiện. Điểm: 6.
Bài thứ hai: Đề: Em hãy tả lại một ngày nghỉ của gia đình em!
Thằng cua con làm như sau:
“Sáng chủ nhật bố em đọc báo, mẹ em đi chợ. Em tranh thủ học bài rồi chơi với em Hà. Trưa mẹ về, cả nhà xúm vào nấu nướng. Mẹ em làm món bún riêu. Bố em xắn tay giúp mẹ giã cua. Em cũng góp phần rửa rau. Em Hà 3 tuổi chưa biết làm gì nhưng cũng giơ tay nói: “Con xung phong vào bếp”. Bé sờ hết cái này sang cái khác, miệng hỏi liến thoắng. Bố mắng yêu: “Con lên nhà chơi, ở đây vướng chân quá!”…
Bài văn sạch tinh tươm, không có nét gạch xoá, sửa chữa của cô giáo.
Lời phê: Bài làm tốt, tả cảnh sinh hoạt gia đình sinh động. Điểm: 9.
Đọc xong hai bài văn của con, Cua tôi buồn nẫu cả người. Bài thứ nhất, thằng cua con làm đúng theo con mắt quan sát của đứa trẻ 13, được miêu tả bằng những từ ngữ sáng tạo, phản ánh đúng tính cách lứa tuổi hiếu động, tinh nghịch của học sinh lớp 6. Vậy mà những từ rất hay kia lại bị cô thay bằng những từ đúng đến độ…bạc phếch! Nhưng đáng buồn hơn là ở bài thứ hai. Đây là một mẫu văn rất quen có trong sách giáo khoa. Thằng bé nhà Cua đã học thuộc và bê vào gần như nguyên si. Buồn vì con học vẹt một thì buồn vì con không trung thực mười. Bố quanh năm tất bật, có bao giờ thảnh thơi để ngày chủ nhật ở nhà đọc báo? Và em Hà, em Hà nào thế? Nó có hai thằng em trai phá như giặc Nguyên Mông, anh em đánh lộn suốt ngày. Nó không muốn, hay không đủ khả năng để tả thực cảnh sinh hoạt nhà mình? Hay nó đã rút kinh nghiệm từ bài văn điểm kém trên kia nên chọn giải pháp an toàn là làm theo văn mẫu? Con ơi là con! Chính vì con làm theo văn mẫu nên con đã có những ấu trĩ không thể chấp nhận được. Em Hà, cái nhân vật tưởng tượng của con mới 3 tuổi thì biết thế nào là xung phong? Làm sao mà hỏi liến thoắng được? Bập bẹ như trẻ lên ba cơ mà? Cầm hai bài văn của con so sánh, Cua thất vọng vô cùng, tính tìm gặp cô giáo trao đổi vài câu. Nhưng rồi, chính Cua lại lưỡng lự, rồi tặc lưỡi, chả dại. “Quân- Sư- Phụ”…ngôi vị của “thầy” bao giờ cũng lớn hơn “cha”, chỉ đứng sau “vua”. Mình mà mở miệng không khéo cô giáo lại mắng cho mấy mắng rằng anh biết gì mà nói?!
Và thế là từ đó môn Văn của thằng cua con luôn luôn ở mức “ổn định- thiết thực-vững chắc”.
Và thế là thằng cua con trở thành học sinh giỏi Văn.
Và thế là thằng cua con được chọn đi thi học sinh giỏi Văn cấp tỉnh.
Và thế là Cua chẳng biết nên khóc hay cười?
Chuyện của những người bạn viết:
1. Anh bạn của Cua nguyên là giáo viên dạy Văn của một trường cao đẳng miền núi. Bố mẹ anh đều là giáo viên. Cô em gái cũng là giáo viên – giáo viên dạy Văn. Gia đình anh được xếp vào hàng trí thức toàn tòng. Nếu như anh cứ yên tâm với nghề giáo thì chắc chẳng có chuyện gì để nói.
Nhưng số anh đắm đuối với cái Đẹp nên sau khi uể oải với những bài giảng đóng khung trên giảng đường, anh chìm đắm vào sáng tác. Khổ cho anh, dính ngay giải Nhất cuộc thi truyện ngắn ở một tờ báo văn chương lớn. Bởi thế mà anh phải về Thủ đô làm việc trong một toà soạn tạp chí văn nghệ.
Một tối sau bữa cơm bụi vỉa hè, anh bạn trịnh trọng hỏi Cua:
- Ông ạ, tôi phải kiếm đủ 50 triệu làm luận án tiến sĩ… Mới nghe thế, Cua đã cắt lời ngay:
- Ông điên à?! Lương ông tháng hơn ba triệu, ăn cơm bụi chửa đủ no, tích cóp bao giờ cho đủ ngần ấy tiền?
- Nhưng mà…
- Nhưng mà gì? Cơ quan văn nghệ người ta chỉ phục tài nhau qua tác phẩm, chả ai mang học hàm học vị ra so đâu.
Anh bạn Cua gãi đầu khổ sở:
- Thì tôi cũng biết thế…Nhưng mà…
- Nhưng mà sao?- Cua gắt- Ông cứ viết cho hay như hiện nay thì ai dám coi thường ông?
- Ừ…cơ quan không ai coi thường…Nhưng mà…em gái tôi nó coi thường. Hôm nọ tôi về, nó dám nói trước cả nhà rằng, em không hiểu sao anh lại đi theo cái nghề văn dở hơi ấy. Em tưởng anh về Hà Nội để làm luận án tiến sĩ mang lại vẻ vang cho gia đình…
À, ra thế!
Dưới con mắt của cô giáo dạy Văn kia, danh hiệu nhà văn là một thứ phù phiếm đáng vứt đi. Đối với cô, chỉ có danh hiệu tiến sĩ mới cao cả.
Cua “chia buồn sâu sắc” với bạn bằng câu hỏi:
- Thế cô ấy có đọc văn của ông bao giờ không?
- Nó có đọc văn bao giờ đâu. Nếu nó đọc chắc chả bao giờ nó nói thế…
Hiểu chuyện của bạn, Cua tuy ngậm ngùi nhưng đã tỏ ý thông cảm. Ai cũng thế thôi, vẫn phải sống vì dòng họ, gia đình. Được chia sẻ, anh bạn có vẻ cảm động hỏi Cua:
- Ông có ý định làm tiến sĩ không?
- Không bao giờ!
- Nhưng ví dụ cơ quan cho ông tiền để làm tiến sĩ ông có nhận không?
- Nhận! Tôi sẽ nhận và mang hiến cho những người nông dân nghèo khổ đang cần cơm ăn áo mặc hơn những bản luận án mốc meo!
Cua tôi là người luôn coi trọng học vấn, kính trọng những trí thức thực tài, nhưng luôn giữ quan niệm học vấn phải có đóng góp thực tế cho xã hội; những người có học vị tiến sĩ phải là những người xuất chúng.
Nhưng biết làm sao được. Anh bạn Cua dẫu biết làm tiến sĩ văn học là “việc vớ vẩn” nhưng vẫn phải làm. Trình độ của anh Cua không dám phàn nàn. Làm luận án, anh chọn một đề tài khá “nhọc”, tự mình đọc và khai phá một mảnh đất hoang vu.
Bằng tiến sĩ mà bạn Cua sắp có sẽ là bằng thật. Nhưng mỗi khi nhớ đến những lời thốt ra từ miệng của một cô giáo dạy Văn, Cua vẫn thấy buồn? Nếu cô đừng nói những lời đó thì anh bạn của Cua, với văn tài đã được khẳng định, anh sẽ dành thời gian mấy năm để viết một cuốn tiểu thuyết hay đóng góp cho nền văn học nước nhà, hơn là dành số thời gian ấy làm một cái luận án tiến sĩ mà…chả để làm gì. Với số tiền 50 triệu kia anh hoàn toàn đủ để cưới vợ, giã từ cảnh sống lang thang cơm bụi trên những con phố ồn ào…
2. Cô bạn Cua là giáo viên – giáo viên dạy Văn- có-đọc-sách ở một trường chuyên nổi tiếng Hà thành. Cô viết cả văn xuôi và thơ. Cua thích thơ của cô hơn. Những bài thơ mang đầy cảm hứng phồn thực, viết bằng một bút pháp bung phá. Những bài thơ được viết sau những buổi cô phi xe ào ào khắp các con đường mà chẳng biết đi đâu, đi cho đến khi bình xăng cạn kiệt… Thi thoảng cô giáo ấy vẫn “nổi loạn tạm thời”- như cách nói của cô – là điện thoại rủ Cua cùng vài người bạn đi quán nhậu. Bao giờ cũng thế, lý do duy nhất của cô chỉ là “chán dạy”.
Ô kìa! Giáo viên trường chuyên của người nước ngoài đầu tư, lương tháng nhận bằng đô, cớ gì chán dạy? Hỏi, cô bảo, tôi soạn mỗi một giáo án, thế mà ngày này qua ngày khác, tháng này qua tháng khác tôi phải “nhai” đi “nhai” lại cái giáo án ấy đến bã bời chữ nghĩa thì làm sao tôi chịu nổi? Mình là người chịu đọc, thấy có tác phẩm mới, tác giả mới xuất hiện là muốn giới thiệu với học sinh. Đôi khi nổi cơn “hâm” lên là cô trò nói chuyện văn chương cả buổi.
Những buổi dạy ấy mình thực sự “phê”, trò nghe cũng “sướng mê man”. Thế nhưng Ban giám hiệu biết lại phê bình mình không dạy theo giáo án. Thôi đành… “Ăn cơm chúa múa theo bài”, ngày ngày nhồi nhét những câu chữ sáo mòn trong trong sách giáo khoa, trong văn mẫu vào đầu học trò. Nghĩ mà thương chúng quá!…Nói rồi cô giáo nâng ly rượu ực một hơi cạn sạch. Má cô ửng đỏ. Mắt cô long lanh. Cô nhìn vào đám bạn bè viết văn nói một câu thành thực như rút ruột:
- Các ông có biết ngày ngày phải đọc phải dạy những thứ mình không thích nó chán như thế nào không? Nó chán như bị bắt phải…ngủ với người mình không yêu ấy!
Đỗ Tiến Thụy
